Reablement: een goede dag op eigen kracht

Een beschrijvend en praktijkgericht onderzoek naar reablement zorg

De dagelijkse activiteiten waar reablement zich op richt zijn reguliere en instrumentele dagelijkse activiteiten, betekenisvolle activiteiten en activiteiten om betrokken te blijven of raken bij de gemeenschap in de eigen omgeving.

Reablement rust op vier uitgangspunten, namelijk een houding van zorgverleners die staat voor het “zorgen dat” in plaats van “zorgen voor”, de situatie van het individu is leidend, de ondersteuning is holistisch en het combineert diverse vormen van zorg en ondersteuning.

Dit gedachtegoed wordt vervolgens toegepast in een programmatische aanpak met de volgende elementen: ondersteuning binnen een afgebakende termijn; ondersteuning in de eigen context; het vaststellen en bijhouden van doelen, als ook het evalueren van uitkomsten; ondersteuning door een interdisciplinair team en het trainen van dagelijkse activiteiten.

Ouderen hechten belang aan (behoud) van vitaliteit, sociale contacten en zelfredzaamheid

Voor ouderen gaat ‘goed oud’ vooral over zingeving, (behoud van) vitaliteit en sociale contacten. Vragen als ‘Waarvan word ik blij’?, ‘Welke uitdagingen wil ik behouden?', ‘Hoe blijf ik me nuttig voelen?’, ‘Wat kan mij tot op hoge leeftijd inspireren?’ en ‘Hoe ga ik deze nieuwe levensfase invullen?’ staan daarin centraal.

De antwoorden zijn voor iedereen verschillend. Daarom is het is van belang al vanaf jonge leeftijd na te denken en hierop voor te bereiden, zodat het leven waardevol blijft. Zelfstandigheid en autonomie zijn daarin belangrijke waarden. Het gaat om het vermogen om het (fysieke, psychische en sociale) welbevinden op peil te houden – met of zonder (in) formele zorg en ondersteuning – en de regie over het eigen leven te blijven voeren. In een levensfase waarin veranderingen en verliezen onvermijdelijk zijn.

Het nieuwe normaal: “Zelf als het kan, thuis als het kan, digitaal als het kan”

Om te bevorderen dat ouderen in de toekomst langer zelfstandig kunnen blijven wonen op een plek waar ze zich thuis voelen, erkennen we als samenwerkingspartners een ontwikkeling die al gaande is maar waarbij de vrijblijvendheid nu voorbij is. De norm wordt: zelf als het kan, thuis als het kan en digitaal als het kan. Het gaat daarbij om het vergroten van de mogelijkheden voor ouderen om zo lang mogelijk, met ondersteuning van de eigen omgeving, zelfredzaam te blijven, ook als de gebreken van de ouderdom zich aandienen. En meer concreet: investeren in het vermogen van ouderen om te leven zoals voor hen, gegeven hun mogelijkheden, passend is. Als ook het stimuleren en activeren van ouderen zelf om verantwoordelijkheid te nemen voor de wijze waarop zij wonen, hun sociale contacten onderhouden en hun welzijn en gezondheid op peil houden.

Reablement is een gedachtengoed en interventie met als doel zelfredzaamheid te stimuleren

Reablement is een concept voor zorg en welzijn, waarin de beweging van ‘zorgen voor naar zorgen dat’ wordt gestimuleerd. Dit concept kan concreet uitgewerkt worden in een reablement interventieprogramma waarin middels een doelgerichte kort cyclische aanpak wordt gewerkt aan het uitgangspunt om ouderen te ondersteunen om zoveel mogelijk en zo lang mogelijk (weer) zelf blijven doen. Het ReAble Research Network is een breed gedragen onderzoeksnetwerk met deelname van 50 onderzoekers uit 11 landen, waarin via een groot internationaal onderzoek tot een goede definitie van reablement gekomen is 2 . Denemarken loopt in Europa voor op de invoering van reablement (onder de noemer ‘rehabilitation’). Ruim 60 procent van de Denen die thuiszorg krijgt is na maximaal drie maanden weer zelfredzaam en doet geen beroep op zorginzet 3 . Daarnaast blijkt dat zorgmedewerkers hun werk interessanter vinden. Ze hebben het gevoel persoonsgerichter te werken, hebben meer contact met collega’s en de medewerkerstevredenheid is gestegen.

In Nederland wordt met reablement geëxperimenteerd. Het ontbreekt echter aan een gedeelde definitie als ook gedeeld beeld over de kansen voor de toekomst

In de afgelopen jaren zijn steeds meer pilot-trajecten gestart waarin reablement wordt toegepast en effecten worden gemeten. Zo stond het Waardigheid en Trots congres (2021) in het teken van de resultaten die reablement oplevert, waar diverse praktijkvoorbeelden hun werkwijze en resultaten presenteerden. Resultaten van deze eerste pilots lieten zien dat vijf van de zes deelnemers alle doelen behaalden en vier van de zes deelnemers na afronding weer zelfstandig waren en geen wijkverpleging meer nodig hadden 4 . Tegelijkertijd wordt ook gezien dat reablement in Nederland als concept nog onvoldoende eenduidig is uitgewerkt. Daarnaast is er op dit moment nog geen gedeeld beeld over de positie van reablement in relatie tot de Nederlandse context en daarmee kansen en/of belemmeringen voor doorontwikkeling.

De toepassing van reablement

Eenduidige wetenschappelijke literatuur over de effecten blijft nog uit. In de internationale context wordt reablement op verschillende manieren toegepast In Denemarken, Nieuw-Zeeland en Australië wordt reablement verschillend uitgevoerd. Grootste verschillen zitten in de toepassing als gedachtengoed (Australië en Denemarken) of in de financiering en bekostigingssystematiek (Nieuw-Zeeland). De scope varieert van hoofdzakelijk zorg tot zorg tot de combinatie tussen zorg, welzijn en huishoudelijke hulp. Tot slot zien we diversiteit in betrokken professies als ook de tijdslijnen van de interventie. Als kernbevindingen zien wij de volgende onderdelen terug:

1. Het helpt om reablement wettelijk vast te leggen. In Denemarken heeft dit ertoe geleid dat iedere betrokken partij bewust is van haar rol in het stimuleren van zelfredzaamheid en kunnen partijen hier vervolgens ook op worden aangesproken. Dit draagt bij aan het urgentiebesef.
2. Het faciliteren van interdisciplinaire samenwerking is van essentieel belang. De wijze waarop het zorgstelsel en financiering zijn ingericht zijn hiervoor bepalend. Wanneer er sprake is van één financieringsstelsel of inzet van een case-mix-model zijn er minder prikkels om minder zorg te leveren. Tevens is het makkelijker om de interdisciplinaire samenwerking te organiseren. Aan de andere kant blijkt dat financiering via verschillende financieringsstromen belemmerend werkt voor interdisciplinaire samenwerking.
3. Het daadwerkelijk toepassen van reablement vraagt om gedragsverandering bij zorgprofessionals, als ook bij ouderen, wat in de praktijk nog erg lastig blijkt. Enerzijds wordt er weerstand bij ouderen ervaren doordat zij geen afstand willen doen van de inzet van zorgverlening waar normaliter in wordt voorzien. Het voelt voor hen alsof hen zorg wordt ‘afgenomen’. Daarnaast ziet de oudere de betrokkenheid van zorgprofessionals ook als sociaal moment van de dag. Aan de andere kant wordt ook gezien dat zorgprofessionals nadrukkelijk opgeleid moeten worden in dit perspectief op zorgverlening; waarbij meer gekeken wordt naar ‘zorgen dat’ in plaats van ‘zorgen voor’.
4. Om een beweging naar het gedachtegoed achter reablement te stimuleren, is het toepassen van een interventieprogramma waarin de randvoorwaarden zijn ingebed als katalysator voor het voeren van het juiste gesprek met de betrokkenen in een regio'

Aanbevelingen

Samenvattend zijn er aanbevelingen op te stellen in het versterken van het gedachtegoed achter reablement, als ook het inzetten van het interventieprogramma zelf.

1. Een gecombineerde inzet op het gedachtegoed als óók de interventie is krachtig genoeg om de beweging naar autonomie en zelfredzaamheid bij ouderen in te zetten
2. Onderliggende waarden reablement niet nieuw, wel interessant startpunt voor visievorming
3. Het reablement gedachtegoed internaliseren vraagt om gedragsverandering
4. Het experimenteren met de interventie werkt als katalysator voor het gedachtegoed
5. Een eenduidiger beeld van de werkzame elementen van de interventie draagt bij aan kennisuitwisseling en effectmeting
6. Het wegnemen van belemmerende factoren vergroot de kans om reablement als interventie succesvol op te schalen en structureel te borgen.